Zizek, Osmanlı ve entelijansiyamız

07 Ekim 2011 Cuma, 07:45

Hilal Kaplan /Yeni Şafak

Yaşayan en iyi felsefecilerden biri olarak gösterilen Slavoj Zizek'in Radikal'e verdiği röportaj oldukça ses getirdi. Bunun en büyük sebeplerinden birisi Osmanlı'yı övdüğü cümlelerdi. Entelijansiyamızın genelde Osmanlı'ya dair serencamının ona âdeta bir asrı saadet muamelesi yapanlarla, onu yakaladığı her fırsatta yerden yere vuranlar arasındaki salınımdan ibaret olduğunu düşünürsek bu çok da şaşırtıcı bir sonuç değil.

Öncelikle bazı yazarların sandığının aksine Zizek'in Osmanlı'ya dair mezkûr görüşlerini Radikal röportajından çok daha önce ifade ettiğini belirtmem gerek. Örneğin özellikle Yugoslavya'nın dağılışını örnek verdiği bir bölümde, Balkanlar'da bu denli şiddetli çatışmaların olmasını Osmanlı'nın bu topraklardaki toplumsal dokuyu asimile etmeyip farklılıklarıyla beraber modern döneme taşıma başarısına 'borçlu' olduğumuzu söyleyerek övmüştü çünkü Osmanlı modern dönemde adet olduğu üzere toplumsal grupları asimile etme youna gitmiş olsaydı, birbirinin boğazına çökecek hiçbir farklılık kalmayacaktı. Bu sebeple Osmanlı'nın 'çokkültürlü' yapısına dair sözlerini sadece \'Türkiye'ye seslenen bir neo-Oryantalist\' psikolojisine indirgemek haksızlık olur. Bunlar zaten yıllardır kendisinin dile getirdiği tesbitlerdir.

Zizek'in Osmanlı'yı övdüğü sözlerinde İslâm'dan neşet eden dinî toleransa (röportajda \'hoşgörü\' olarak çevrilmiş ama İngilizce'de böyle bir kelime olmadığından \'tolerans\' dediğini varsayıyorum) yaptığı vurgu ısrarla ıskalanıyor nedense. Hâlbuki İslâm'la Osmanlı'yı birarada anarak Osmanlı toplumuna hâkim olan İslâmî toleranstan bahsediyor:

\'İslam her zaman hoşgörülü bir din oldu; 18 ve 19. yy'da İstanbul'a gelen Avrupalı gezginler, buradaki dini hoşgörüden şaşkına dönmüşlerdi. İslam'ın ve özellikle de Osmanlı'nın özgün anlamıyla hoşgörüye sahip olmak anlamında çok gerilere giden bir tarihi var.\'

Yani, üç dinin inananlarının, Osmanlı çatısı altında, modern dönemde Avrupa'da hiç olmadığı kadar barış içinde yaşadığına İslâm dolayımıyla vurgu yapıyor. Bu noktada Zizek'in Avrupa'nın geleceği için Osmanlı'yı örnek göstermesini, sanki \'Avrupa millet sistemine geçsin\' demiş gibi yorumlamak, hayatı \'şeyler\'i tarihsel bağlamına oturtmakla geçmiş bir düşünüre yapılacak başka bir haksızlıktır kanaatimce. Üstelik röportajda \'20. yy'daki haliyle Komünist Parti'nin geri dönüp bizi kurtaracağı yanılsamasını paylaşmıyorum (...) 20. yy bitti ve ben ona karşı içimde hiçbir nostalji duygusu taşımıyorum\' demiş bir adamın Avrupa'ya 19. yüzyıl ve öncesini birebir kopyalamasını tavsiye ettiğini varsaymak sanırım abes olur. Şahsen bu sözlerini -Yusuf Kaplan gibi- ortada istisnaî önemi es geçilemeyecek bir tarihsel tecrübe olduğu ve sadece Türkiye'nin değil, Avrupa'nın da bu örnekten istifade etmesini salık verdiği biçiminde okudum. \'Osmanlı'nın nesiyle gurur duyarsınız?\' diye soran entelektüellerimizin de bu cümleleri dikkatle okumasında fayda var.

Kanaatimce Osmanlı tecrübesinden faydalanmayı önerenleri \'Osmanlı hayalcileri\' diye küçümseyen nice seküler yazarı bu sözlerle alt üst eden, Zizek'in liberal toleransa alternatif olarak Şeriat'tan neşet eden toleransı önermesidir. Yoksa tarihsel bağlamları içinde mukayeseli olarak değerlendirdiğimizde liberal ütopya, iddiaları ve kanıtlayabildikleri (olan-olması gereken) arasındaki uçurum itibariyle Osmanlı örneğinden oldukça 'geride' bir yerde durmaktadır.

Zizek'in \'Osmanlı 19. yüzyılda ve öncesinde yerel özerkliklere izin vererek doğru şeyi yaptı\' sözlerini Osmanlı hakkında cahil olduğu iddiasıyla suçlamak da okuduğunu tam anlayamamaktan kaynaklanıyor galiba. Zira Zizek \'19. yüzyıl ve öncesi\' diyor. Yani 19. yüzyılın yarısından itibaren yoğunlaşmaya başlayan merkezîleştirme politikalarının evveline işaret ediyor. Dolayısıyla günümüzün federatif yapılarına benzer bir yönetim biçimini öngörüyor ve bunu Osmanlı'nın modernleşme öncesi dönemine atıfla yapıyor. Benim hatalı bulduğum tek yan, Avusturya Macaristan ve Osmanlı imparatorluklarını \'demokratik\' olarak nitelemesi oldu açıkçası. Çünkü bu iki imparatorlukta da demokratik bir yapı olduğu görüşüne katılmıyorum. Tarihsel bağlamına oturtarak baktığımızda bile böyle bir çıkarsama yapmak bana fazla zorlama geliyor.

Son olarak Zizek'in Batı'ya ve Aydınlanma'ya ne kadar mesafe almış olduğu üzerinden kendisine methiye düzen yazarlarımızla bir anektodu paylaşmak isterim. Zizek, birkaç yıl önce Türkiye'ye geldiğinde Bilgi Üniversitesi'ndeki konuşmasını dinlemeye gitmiştim. Kalabalık muazzam olduğundan içeri girememiş, salonun dışındaki ekrandan paneli dinlemek zorunda kalmıştık. Kendisine yöneltilen ilk sorulardan biri başörtüsü yasağına yönelikti. Önce başörtüsünün kapitalizme yönelik büyük bir direniş biçimi olduğunu teslim etti, yasağa karşı olduğunu belirtti ve mealen şu sözlerle devam etti: \'Başörtüsü hususunda tipik bir Aydınlanmacıyım, başörtüsünün kadın özgürleşmesine aykırı olduğunu düşünüyorum.\'

Ya, işte böyle. Ömrünü \'Kapitalizme nasıl direniriz?\' sorusuna cevap aramakla geçir, hâlâ bir cevabının olmadığını itiraf et; ardından kapitalizme karşı bir direniş biçimi olarak gördüğün bir pratiğe karşı ol. Üstelik bu karşı çıkışını da çağdaşın pek çok düşünürün yapısını söktüğü \'kadın özgürleşmesi\' söylemi üzerine bina et... Anlayacağınız, çalışmalarında Zizek'ten oldukça faydalanan, Hegel ve Lacan'ı onun şerhleri üzerinden (bu arada Zizek \'filozof\' değil, filozoflara şerhler düşen ama yeni bir şey söylemeyen bir \'felsefeci\'dir bence) daha iyi idrak etmeye başlayan bir okuru olarak kendisini bu kadar da abartmayalım derim.

Yine de Zizek'in sözlerinin entelijansiyamızdaki Osmanlı algısını sorgulatma biçimini müşahade etmek oldukça keyifli bir tecrübeydi. Keşke iş Zizek'e kalmadan da Osmanlı geçmişimizle hakkıyla yüzleşebilsek ama şu an için bu liberal ütopyadan bile daha uzak görünüyor.